یکی از مسائل اساسی و مهم امام‏شناسی، عدالت امام به ویژه عدالت اجتماعی است که مبتنی بر چگونگی تعریف امامت است. در میان مباحث عدالت، عدالت اجتماعی اهمیت بیشتری دارد زیرا اگر امام از این ویژگی برخوردار نباشد، نمی‌تواند به مسئولیت‌ها و وظایف خود عمل کند.

احادیث ارزشمندی که از ثامن الحجج علی بن موسی الرضا(ع) نقل شده، حاوی معارف ارزشمند و گران‏بهایی است که با تأمل و تفکر در آنها می‌توان نکات فراوانی را استنباط نمود که در زندگی علمی و عملی ما کاربرد گوناگون دارد.

لازم به یادآوری است که تاکید بر روایات امام رضا(ع) به این دلیل است که در زمان آن حضرت مسائل اساسی اسلام بیشتر مورد گفت‏وگو قرار می‏گرفت. علاوه بر آن ایشان بر حسب ظاهر مدتی ولایت‌عهدی را دارا بودند و این دو مسئله زمینه برای گفت‏وگو درباره عدالت اجتماعی رهبران جامعه‌ اسلامی را فراهم آورده بود لذا از این طریق امام به‌ نقد دستگاه خلافت می‌پرداخت.

برای یافتن پاسخ این سؤال که دیدگاه امام رضا(ع) درباره عدالت به ویژه عدالت اجتماعی چیست؟ با حجت‌الاسلام دکتر سیدکاظم سیدباقری، مدیر گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

عدالت در منظر امام رضا(ع) امامت محور است

حجت‌الاسلام سیدباقری در ابتدا با بیان اینکه عدالت در هسته مرکزی ادبیات، کلام و سخنان حضرت علی بن موسی الرضا(ع) قرار دارد، می‌گوید: علاوه بر عدالت، امامت نیز در جایگاه مرکزی اندیشه عدالتی ایشان قرار دارد. به تعبیر دیگر می‌توانیم بگوییم که عدالت در منظر و دیدگاه امام رضا(ع) امامت محور است لذا از هر طرف که به اندیشه ایشان نگاه می‌کنیم امامت و عدالت با هم و در کنار هم دیده می‌شود. با این بیان و در این گفتمان امام رضا(ع) تلاش می‌کند تا حاکمیت و سلطه خلافت عباسی و حاکمان جور را زیر سوال ببرد و نامشروع بودن آن ها و اعمال نامشروع قدرتشان را تثبیت و تأیید کرده و بر این نکته تاکید کند که حکومت آنها، حکومت نامشروع است.

او به آیه 124 سوره بقره اشاره کرده و بیان می‌کند: در همین راستا امام رضا(ع) ذیل آیه 124 سوره بقره که فرموده است «وَإِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی قَالَ لَا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ». امام(ع) بیان می‌کند وقتی ابراهیم(ع) شادمانه از خدای بزرگ می‌پرسد که آیا نسل من هم دارای جایگاه و پایگاه متعالی امامت خواهد بود یا نه؟ خداوند می‌فرماید عهد من و پیمان امامت من به ظالمان نمی‌رسد. امام رضا(ع) ذیل این آیه می‌فرماید که خداوند تا قیامت امامت و رهبری ظالمان و حکومت جور را باطل کرد.

خدای متعال از امام مساوات و عدالت خواسته است

مدیر گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تشریح می‌کند: امام رضا(ع) در تبیین جایگاه امامت می فرماید: «ان الِأمامَةَ زَمامُ الدّینِ وَ نَظامُ المُسْلِمینَ وَ صَلاحُ الدُّنیا وَ عَزِّ المؤمنین» یعنی عزت برای مؤمنین و سامان بخش مسلمین است. باید به این نکته توجه ویژه داشته باشیم که چرا امام سامان بخش امور مسلمین است. برای اینکه امام عادل است، عدالت‌خواه و مجری عدالت است. حضور امام در مصدر و مسند قدرت به همراه خود عدالت را به وجود می‌آورد. لذا امام سامان دهنده و سامان بخش نظام برای جامعه اسلامی است.

این محقق سیره اهل بیت(ع) می‌افزاید: امام به تعبیر امام رضا(ع) و جایگاه امامت، صلاح دنیا است. یعنی مصلحت دنیا را برای مردم به وجود می‌آورد. چنان که عزت و عدالت را به همراه خود به وجود می‌آورد. برای اینکه امام تلاش می‌کند در مقابل افرادی که امامت را امری اخروی تبلیغ و ترویج می‌کنند و بر این اعتقادند که وظیفه امام تنها تقویت معنویت است، بایستد و با این فکر مقابله کند. طبق فرموده امام رضا(ع) امام هم عزت است، هم صلاح و مصلحت است و هم نظام و سامان بخش است. همه اینها برای این است که امامت در پی خویش برای جامعه اسلامی عدالت را به وجود می‌آورد.

دکتر سیدباقری یادآور می‌شود: امام رضا(ع) بر اساس روایت دیگری وظیفه امام را اینگونه بیان می‌کند: «إنَّما یُرادُ مِنَ الاْمامِ قِسْطُهُ وَ عَدْلُهُ، إذا قالَ صَدَقَ، وَ إذا حَکَمَ عَدَلَ، وَ إذا وَعَدَ اءنْجَزَ» یعنی خدای متعال از امام و راهنمای جامعه، مساوات و عدالت خواسته است که در سخنان صادق، در قضاوت‌ها عادل و نسبت به وعده‌هایش وفا نماید. زیرا امام آنگاه که سخن می‌گوید راست است و آنگاه که حکم می‌کند عدل می‌ورزد و آنگاه که وعده می‌دهد وفا می‌کند. این هم یکی از وظایف دیگری است که امام رضا(ع) برای امام بیان می‌کند.